İyi ve Kötü Üzerine I (İsmail Sen)

''İyi olan'' iyiliğini çabasına borçlu değildir. Çünkü ''iyilik'' çaba gerektirecek bir şey olmayıp plansızlıkla bitişiktir. Yani diyebiliriz ki plansız ve çıkarsız yapılan iyilik, saf bir iyinin işaretidir. Saf bir ‘’iyi’’ de her zaman suistimale açık, potansiyel bir budaladır ve hiç kimse ömrünün sonuna kadar duru bir iyilik timsali olarak kalamaz.

İyi olan kişi, eylemlerini sorgulamaya başlayıp da planlı hale getirdiğinde çıkara bitişik bir hale gelir. Kendisi için iyi olan bir eylem, bir başkası için kötü olabilir ama her insan kendi ben’inde iyidir. İnsanı insan kılan da zaten iyiliği ve kötülüğü tek bir vücutta toplaması değil midir?

En büyük suçlular bile eylemlerinin arkasından haklı gerekçeler göstermezler mi?

Mesela insana secde etmeyen şeytan kötülüğün sembolü olmuştur. Oysa şeytan, kendi ben’inde iyidir ve haklıdır. Kendi ben’ine olan tutkusundan sebeple insanı kaderine ortak eder. Çaba gerektirmeden yaşadığı cennette mutlu, saf ve itaatkâr olan insanın aklını çelerek yapar bunu. Artık insan, iyiliklerini planlamalı, adımlarını dikkatli atmalıdır. Çünkü varlığa geldiği anda dünyadaki tüm eylemlerini hesaplı atmakla zorunlu kılınmıştır artık. İnsan eylemleriyle bu dünyada cennet ve cehennemi yaratarak bilir öte dünyadakini…

Peygamberler varolur toplumları uçlardan alıkoymak için. Uçlarda olmanın toplumları felakete sürüklediği telkin edilir. Toplumun belli bir adet gelenek görenek gibi şeyleri, hangi eylemin ahlaklı hangi eylemin ahlaksız olduğunu belirler. Ahlaksız bir eylem kötüdür, ahlaklı bir eylem iyidir. İşte bu noktada peygamberler adet ve göreneklerde seçmeci davranır ve toplumların göreneklerinden bir kısmını söküp atarken bir kısmının devamını telkin eder. Bir adam peygambere gider ve ‘’hangi eylemi yapmam doğrudur?’’ der. Peygamber, toplumun gelenek ve göreneklerinden yararlanarak üzerine yeni bir yorum katıp bireyi ve toplumu iyi olduğuna kanaat getirdiği davranışa yönlendirir.

Oysa aynı soru bir filozofa sorulduğunda filozof, sorunun kapsamını genişleterek. ‘’Doğru Nedir?’’ sorusunu sorar. Peygamberler neyin doğru neyin yanlış olduğunu seçerken filozof, yanlışın ve doğrunun ne olduğunu sorgulayarak iyi ve kötü hakkındaki inancımızın temellendirilmesini rasyonel bir zeminde sağlar. Nitekim filozof Sokrates de yaşadığı topluma ölçülülüğü telkin ederken akılsal çıkarımlarla, duygusal çıkarımların dışında gerçekleştirir eylemini. 

Peygamberler duygular, menkıbeler, ikili güven ekseninde ahlaki normlarını anlatır anlatmasına ama peygamberlerin ardından toplumları uçlara çeken, öte dünyadaki müphem cennet için dünyayı cehenneme çeviren softa büyük kafalarla karşılaşırız. Halbuki düşünmeli insan, dünyayı cehenneme çeviren softa öte dünyadaki cenneti ne hale getirir diye…

Öyle bir imanları var ki kötülük ve çıkar yüklü; Saraylar, huriler, gılmanlar, nefsinin her buyruğuna amade bir tanrı tasavvuruyla tutunur dinin ahlaki normlarına, imanını düşük zevkler ekseninde belirler ve rasyonel çıkarımlar yapanları düşman bellerler…

Tasavvufta, Araf’da ki bir kadından bahsedilir;

Bir elinde ateş diğer elinde su ile yürümektedir. ‘’Bu elindekiler ne içindir?’’ dediklerinde: ‘’su cehennem, ateş cennet içindir’’ diye yanıtlar kadın. Tıpkı Havva’nın özgürlük ve hakikati idrak etmek için Âdem’e bilgi ağacının meyvesini yedirmesi gibidir yapmak istediği eylem… 

Hikayenin ne denli rasyonel olduğu tartışılır ama, doğal olarak softa bir kafanın bu hikayede anlatılan eylemi kabul etmesi de beklenemez, çünkü cennet onun düşük zevklerinin meskenidir. Nitekim ilk günah da cennette işlenmiştir. Cennet, günahtan yalıtılmış değildir. İnsanı insan kılan'da tezatları içinde barındırmasıdır.

Dergi/Kitap Öneri

Doğu Batı - Düşünce Dergisi Sayı 4 Etik

İnsan ve Değerleri – Ioanna Kuçuradi

Tasavvuf Notları – Annemarie Schimmel